ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ- ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ( SCUOLA –ASILO DI PORTOLAGO)

Μετά την οριστική παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Ιταλία το 1923, η Λέρος και πιο συγκεκριμένα ο κόλπος του Λακκιού, το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της ΝΑ Μεσογείου, θα αποτελέσει το κέντρο του στρατιωτικού ιταλικού σχεδιασμού για τον έλεγχο του Αιγαίου. Δικαιολογημένα ίσως πήρε και τον τίτλο «Μάλτα του Αιγαίου».
Στο Λακκί θα εγκατασταθούν δυο μεγάλες βάσεις, μια ναυτική στην περιοχή Γωνιά και μία αεροναυτική στα Λέπιδα. Η συνεχώς αυξανόμενη όμως ιταλική στρατιωτική παρουσία δημιουργούσε τεράστιες ανάγκες στέγασης, τόσον για το στρατιωτικό όσον και για το πολιτικό προσωπικό. Κάτω από την πίεση αυτής της νέας πραγματικότητας αποφασίστηκε η ίδρυση της νέας πόλης του Portolago, που αποτελούσε μέρος και του μητροπολιτικού φασιστικού σχεδιασμού για ίδρυση νέων πόλεων και στην Ιταλία.
Το 1934 εγκρίθηκε το ρυθμιστικό σχέδιο του αρχιτέκτονα Rodolfo Petracco για τη νέα πόλη. Εκείνη την εποχή ο Φασισμός θέλοντας να προβάλλει νεωτεριστικά χαρακτηριστικά υιοθετεί το μοντέρνο κίνημα και έτσι ο ρασιοναλισμός (ορθολογισμός) γίνεται η επίσημη αρχιτεκτονική έκφραση του. Στο διάταγμα του κυβερνήτη Mario Lago για την ίδρυση της νέας πόλης, υποδεικνύεται και το στυλ των κτιρίων, τα οποία θα πρέπει να κτιστούν « in modo razionale». Ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτίρια της πόλης ήταν αυτό του δημοτικού σχολείου.
Όταν το 1929 ιδρύθηκε το μικτό δημοτικό σχολείο από τους Ιταλούς, που διεύθυναν οι αδελφές καλόγριες (suore) της Ιεράς Καρδίας (Sacro Cuore), καθώς όλα τα σχολεία λειτουργούσαν κάτω από την εποπτεία της « Associazone Nazionale per la protezione dei Missionari Italiani» Α.Ν.Μ.Ι (Εθνική εταιρεία για την προστασία των ιταλικών ιεραποστολών), στεγάστηκε στο επιταγμένο διώροφο κτίριο του Τσαλίκη. Αργότερα την διεύθυνση του ξεχωριστού δημοτικού σχολείου αρρένων ανέλαβαν οι Padri Francescani (Φραγκισκανοί). Δεδομένου ότι στην Λέρο τα λειτουργούντα ελληνικά σχολεία στεγάζονταν στα επιβλητικά νεοκλασικά κτίρια της Αγίας Μαρίνας, ήταν επείγουσα η ανάγκη ανέγερσης ενός κτιρίου που θα στέγαζε τα δυο ιταλικά δημοτικά αρρένων και θηλέων αλλά και το νηπιαγωγείο. Το 1933 ο αριθμός των μαθητών ήδη ξεπερνούσε τους 60.
Τελικά αφού μεταξύ 1934-37 θα κατατεθούν μια σειρά από σχέδια, τελείως διαφορετικά μεταξύ τους, θα επιλεγεί ένα αρχικό του R.Petracco και την ανέγερση ανέλαβε η εταιρεία Impressa Bocesare. Στο εσωτερικό του εντυπωσιακού κτιρίου το οποίο αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του ιταλικού ρασιοναλισμού, προβλεπόταν και η ύπαρξη μιας εκκλησίας (Παναγίας), ενός χώρου ομαδικής προσευχής και ενός απομακρυσμένου μικρού πλυντηρίου. Αλλά αυτό που κυριαρχεί στον όγκο της κατασκευής, είναι το κυκλικό Αίθριο , δίπλα στην εντυπωσιακή είσοδο με την πενταπλή αψίδα που παραπέμπει ευθέως στα έργα του ζωγράφου Ντε Κίρικο. Στην πανηγυρική έκδοση της ημερήσιας εφημερίδας Messagero di Rodi ( 28-10-1936), με αφορμή τα 12 χρόνια από την Πορεία προς την Ρώμη, στον κατάλογο με τα μεγάλα δημόσια έργα που υλοποιούνται, αναφέρεται και το σχολείο – νηπιαγωγείο της Λέρου στο Λακκί. Επομένως είναι λογικό το σχολείο να λειτούργησε από την επόμενη χρονιά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά σχέδια του σχολείου που διασώζονται στο ΓΑΚ-Τοπικό Αρχείο Λέρου, υπάρχουν και σχέδια για τα έπιπλα και τον σχολικό εξοπλισμό του (θρανία, ερμάρια , πάγκοι, καρέκλες) Αυτό είναι κάτι φυσιολογικό γιατί η λειτουργικότητα των κτιρίων που αποτελούσε βασική αντίληψη του μοντερνισμού, αποτυπωνόταν όχι μόνον στην μορφή και στην δομή των κτιρίων αλλά και στα έπιπλα που θα χρησιμοποιούσαν οι ένοικοι

                                                                .